عنوان نشست: مواجهه اهل بیت (علیهم السلام) با قرائات 

ارائه دهنده: دکتر محمد جاودان

دبیر جلسه: دکتر ذوالفقار ناصری

نشست مواجهه اهل بیت (علیهم السلام) با قرائات از سوی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی در تاریخ پنجشنبه 24/02/1402 در تالار شهید سلیمانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد. در این نشست علمی و قرآنی، در ابتدا دبیر جلسه با توضیحاتی مقدماتی گفتند ما شیعیان معتقدیم بر پیامبر فقط یک قرائت نازل شده است؛ نه اینکه وحی در هر بار بر قرائتی خاص نازل شده باشد؛ دوم اینکه شخص پیامبر فقط بر یک وجه قرائت می‌کرد؛ نه بر چند وجه؛ سوم اینکه اختلاف قرائات و لهجه‌ها را در حدی که معنای اصلی و مقصود حقیقی تغییر نکند، پذیرفتنی است؛ و نکته چهارم اینکه در هیچ حدیث موثق یا حتی ناموثقی نداریم که بر عدم صحت قرائات مطلبی آمده باشد؛ لذا ائمه (ع) با قرائات سبعه مخالفتی نداشته‌اند و در حد رعایت قرائات مشهور بین الناس مخالفتی با آن نداشته‌اند.

ایشان گفتند در موضوع این نشست علمی پرسش‌هایی مطرح است که استاد محترم به پاسخ آنها خواهند پرداخت؛ اختلاف قرائات در قرآن میان مسلمانان امری مسلم است، حال در موارد اختلاف قرائات در قرآن چه باید کرد؟ نگاه اهل بیت به نص و متن قرآن چیست و آیا ائمه قرائت مخصوص داشته‌اند یا به قرائت خاصی ارجاع می‌دادند؟ مراد از «سبعه احرف» در حدیث مشهور چیست؟  و...

دکتر جاودان، عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب و مدیر گروه کلام اسلامی پژوهشکده فلسفه و کلام در ادامه با بیان مقدماتی به ارائه پاسخ‌هایی به این پرسش‌ها پرداختند و گفتند: مرزبندی جریان شیعه از زمان امام باقر شروع شد و مردم و شیعیان و پیروان اهل بیت در مسائل و مشکلاتشان به ائمه رجوع می‌کردند و درواقع مرجعیت علمی و عملی امامام معصوم (ع) در این عصر نمود بیشتری یافت. قرآن هم مهم‌ترین رکن جامعه اسلامی بود و پیامبر همواره مسلمانان را به قرآن و اهل بیت ارجاع می‌دادند. در روایات هم همواره به تدبر در قرآن سفارش شده است. حال سؤال این است که ائمه که محل رجوع مردم بودند در مسئله اختلاف قرائات چه می‌کردند؟

تاریخ نشان می‌دهد در جغرافیای بسیار گسترده و پهناور جهان اسلام از همان آغاز یعنی از دهه‌های نخستین تاریخ اسلامی قرائت واحدی در میان نبوده و در اقالیم و مناطق مهم اسلامی قرائات مختلفی رواج یافته است و در ادوار زمانی مختلف قرائات در این مناطق جابه‌جا شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که در مرکز مهمی چون کوفه در قرن اول و دوم قرائات مختلفی چون قرائت عاصم، حمزه و کسائی شیوع و غلبه یافته و در کنار آنها نیز قرائات دیگری وجود داشته است. در مناطقی چون شام، شمال افریقا و حتی مکه و مدینه، بصره، یمن و جز آنها نیز وضع به همین سان بوده است. البته بعد از تسبیع قرائات توسط ابن مجاهد در قرن چهارم، مجموعه قرائاتی که رسمیت یافتند و به عنوان قرائات مشهور و معتبر پذیرفته شدند، قرائات در مناطق مختلف جهان اسلام عمدتاً به همان هفت قرائت محدود شد. از سوی دیگر اهل بیت پیامبر( ص) یعنی ائمه (ع) یکی از محورهای فکری و اعتقادی و رهبری جامعه اسلامی بودند و در موضوعات جهان اسلام رویکردها و نظرات خاص خود را داشتند و شیعیان که شاخه مهمی از امت اسلامی بودند خود را پیروان آنان دانسته و می‌کوشیدند از آنان و نظراتشان تبعیت کنند. موضوع قرآن و قرائت آن منطقاً از چنان اهمیتی برخوردار بود که امکان نداشت ائمه نسبت به آن بی‌تفاوت باشند. به‌ویژه که آنان محل رجوع بسیاری از مسلمانان و به‌ویژه شیعیان در موضوعات مختلف اسلامی بودند.  اکنون پرسش مهم آن است که ائمه(ع) در برابر قرائت قرآن و تعدد قرائات چه موضع و مواجهه‌ای داشتند. آیا آنان خود قرائت خاصی، چون قرائت امام علی (ع) داشتند که به آن روش قرائت می‌کردند و پیروان را نیز به همان قرائت فرا می‌خواندند و در این صورت، آیا آن را به اصحاب خود تعلیم فرمودند؟ یا مردم را به قرائت عاصم تشویق کرده و اصحاب را به آن سوق دادند و خود نیز به قرائت خاص دیگری مثل قرائت أبیّ قرائت می‌کردند؟ آیا ائمه در عین اینکه قرائت خاص خود را داشتند، مسلمانان و شیعیان خود را به قرائت خاص یا به قرئات دیگر بدون تعیین بوده  «قرائت جمهور و عامه» یکی دعوت می‌کردند یا نه؟ به طور‌کلی پرداختن به رویکرد ائمه در مسئله قرائت قرآن، ارجاع عموم و پیروان به قرائات رائج و... پرسش‌هایی است که قابلیت طرح در اچندین نشست را دارد و در این جلسه به برخی از آنها خواهیم پرداخت.

دکتر جاودان پاسخ به این پرسش‌ها را با نقل نه روایت از ائمه در خصوص قرائت قرآن و بررسی آنها دادند و در پایان در یک جمع‌بندی اجمالی گفتند: ائمه معتقدند قرآن بر یک روایت و حقیقت واحد نازل شده است و پیامبر آن را به همان نحو نقل کرده‌اند؛ موضع ائمه ارجاع مردم به قرائت عامه و معتبر بین الناس و قرائت أبیّ (مردم مدینه و محل نزول قرآن) بوده است؛ تعدد قرائات ممکن است به معنای اختلاف لهجه‌ها باشد و در نهایت ائمه معتقدند قرائت اصلی و واقعی در زمان حضرت صاحب رواج می‌یابد که همان قرائت امیرمؤمنان (ع) و پیامبر خواهد بود.